مزرعه ممنوعه | چرا لغو ممنوعیت کشت خشخاش پس از ۴ دهه منتفی شد؟

رویداد۲۴| روح انگیز درّی: کشت خشخاش در ایران بعد از ۴ دهه ممنوعیت در ماه های اخیر در دستور کار قرار گرفته بود. فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت مسعود پزشکیان در پاسخ به پرسشی درباره مجوز کاشت خشخاش، به وضعیت رو به کاهش منابع تریاک و خشخاش که برای نیازهای دارویی استفاده می شود،  با توجه به تغییرات سیاسی در افغانستان اشاره و تاکید کرده است که ناپایداری در موضوع واردات این موضوع، جمع بندی بر این شده که «تولید داخلی با سازوکار نظارتی» پیگیری شود.

چهاردهم مردادماه سال جاری حسین ذوالفقاری، در نشست خبری از احتمال صدور مجوز کاشت و برداشت تریاک در ایران خبر داد و گفت که طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی، ایران اجازه کشت این گیاهان را برای مصارف دارویی دارد.

به گفته ذوالفقاری، طرح کشت تحت کنترل خشخاش و سایر گیاهان مخدر پایه برای استفاده صنعتی و دارویی تهیه شد و منتظر تصویب ستاد مبارزه با مواد مخدر به ریاست مسعود پزشکیان بود.  ظرف سه ماه اخیر تعداد کمی از نمایندگان مجلس هم از امکان آماده‌سازی مزارع کوهستانی در نوار زاگرس برای کشت خشخاش حرف زدند و  نحوه تامین مواد اولیه صنعت داروهای مخدر را در کمیسیون‌های تخصصی مجلس بررسی کردند. 

در نهایت اما این قائله با اعلام دادستانی کل کشور خوابید؛ دادستانی اعلام کرد کشت خشخاش همچنان ممنوع است.

چرا موضوع کشت خشخاش مطرح شد؟

در دهه ۵۰ خورشیدی، ایران تاکید داشت که کشت خشخاش برای مصارف دارویی صورت می‌گیرد و این اطمینان خاطر را درباره میزان کشت مطرح می‌کرده است که کشت خشخاش در راستای تعهد به این پروتکل جهانی برای مصرف دارویی است. سال ۱۹۵۳ ایران در گروه ۷ کشور مجاز به کشت خشخاش و مصرف تریاک برای صنعت دارو بود و به نوعی مجوز قانونی برای کشت خشخاش در کشور وجود دارد و ایران در زمره کشورهایی است که می تواند برای مصارف دارویی این کشت را انجام دهد.

سال ۱۳۵۷، اما کشت خشخاش بر اساس مصوبه شورای انقلاب ممنوع شد. یکی از محور‌هایی که انقلابیون آن سال در نقد حکومت ساقط شده پهلوی مطرح می‌کردند آمار و نسبت بالای اعتیاد در کشور به دلیل کشت تریاک و مواد مخدر در داخل کشور بوده است. همین شد که «شورای انقلاب» کشت خشخاش را ممنوع و ایران از حق قانونی خود برای کشت خشخاش به صورت داوطلبانه انصراف داد و کشت متوقف شد.

همان سال دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد اعلام کرده بود که ایران نزدیک به ۳۳ هزار هکتار سطح زیر کشت خشخاش دارد. تا سال ۱۳۶۰ نیز این سطح کشت به صورت کامل با نظارت نهاد‌های امنیتی و انتظامی ریشه کن شد.

نیاز دارویی ایران به خشخاش در ۴ دهه گذشته چگونه تامین می‌شد

با توقف کشت مشخصا ایران نیاز دارویی خود را باید از طرق دیگر تامین می‌کرد. روایت‌های غیررسمی همیشه وجود داشت؛ اینکه ایران تریاک مورد نیاز برای امور دارویی را از افغانستان وارد کشور می کند. واردات تریاک برای نیاز‌های دارویی البته مساله‌ای که به سهم بسیار کم در تامین نیاز دارویی محدود شده است. روایت‌های رسمی تاکید دارد که نیاز اصلی کشور از طریق مواد مخدر کشف شده توسط نیرو‌های انتظامی با هدایت ستاد مبارزه با مواد مخدر در اختیار صنعت داروسازی قرار می‌گیرد.

با این حال خود این ستاد تاکید دارد که عمده مواد مخدر مورد نیاز شرکت‌های داروسازی کشور طی چند دهه گذشته از محل کشفیات مواد مخدر و بخشی هم از طریق واردات انجام شده است. اما چه اتفاقی رخ داده که حالا نیاز دارویی به جایی رسیده که ایده کشت خشخاش توسط رسمی‌ترین نهاد مبارزه با مواد مخدر طرح شده است؟

بر اساس گفته‌های ذوالفقاری در سال گذشته در کشور عمده مواد مخدر کشف شده نه «خشخاش و تریاک» که «هروئین و شیشه» بوده است. علت این امر مشخصا باید در سرزمینی جستجو شود که زمین کشت خشاش بود؛ افغانستان. 

با روی کار آمدن دوباره طالبان به یکباره اعلام شد که دولت جدید این کشور سیاست‌هایی مبنی بر ممنوعیت کشت خشخاش دارد. ۷ ماه پس تسلط طالبان بر افغانستان، ملا هبت الله آخوندزاده رهبر طالبان طی فرمانی کشت، تولید و خریدوفروش مواد مخدر را ممنوع اعلام کرد و از برخورد با متخلفان بر اساس «شریعت اسلامی» اسلامی خبر داد.

در بهار سال گذشته گزارشی که از سوی بخش مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل منتشر شده که از کاهش ۹۵ درصدی کشت خشخاش در این کشور خبر می‌داد.

بر اساس ارزیابی‌های این نهاد کشت مواد مخدر در تمام نقاط افغانستان از ۲۳۳ هزار هکتار زمین به ۱۰ هزار هکتار کاهش‌یافته است و این دستاورد بزرگی محسوب می‌شود. این در حالی بود که در سال‌های گذشته، ۸۰ تا ۹۰ درصد تریاک جهان از افغانستان تأمین می‌شد.

دولت طالبان ابتدا سرمست از این دستاورد اعلام کرد که این سیاست باعث افزایش نوآوری کشاورزان افغانستانی شده است حال آن افغانستان نیز در معرض همان آسیبی قرار گرفت که ایران از ابتدای دهه ۶۰ دغدغه ان را داشت؛ افزایش تولید و مصرف مواد مخدر صنعتی.

بیشتر بخوانید:هدف طالبان از ممنوعیت کشت خشخاش چه بود؟

کاهش تولید خشخاش در افغانستان بر دسترسی ایران به این ماده اولیه مواد مخدر تاثیر مستقیم گذاشته است.

ذوالفقاری دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر با اشاره به موضوع کاهش دسترسی ایران به خشخاش اخیرا گفته بود که «یک تغییر رویکردی هم در کشور‌های تولیدکننده همسایه اتفاق افتاده است».

او درباره تاثیر این موضوع در ایران نیز خاطر نشان کرده که «بر اساس کشفیات پلیس مبارزه با مواد مخدر فراجا، در سال گذشته کشفیات مخدر‌های روان‌گردان از جمله شیشه و هروئین به‌شدت افزایش یافته و از سوی دیگر کشفیات تریاک به‌شدت کاهش یافته است حال‌آنکه عمده منبع تأمین مواد مخدر دارویی کشور از محل کشفیات تریاک بوده است».

با این وجود به نظر می‌رسد حتی پیش از ظهور دولت دوم طالبان در افغانستان نیز میران دسترسی ایران به تریاک و خشخاش برای صنعت داروسازی چندان رضایت بخش اهالی این صنعت نبوده است.

به‌عنوان مثال خرداد ۱۳۹۲ تولیدکنندگان دارو به این مسئله اعتراض کردند که مواد اولیه تریاک را در اختیار نداشته و نتوانسته‌اند دارو‌ها را تولید کنند و این شرایط به کمبود دارو‌های مخدر و مشتق از تریاک منجر شد. پس از آن‌که کمبود‌ها خبرساز شد، مسئولان وزارت بهداشت اعلام کردند اختلاف و ناهماهنگ بین مراجعی که باید تریاک را به کارخانه‌ها تحویل می‌دادند، باعث کاهش تولید و بروز کمبود‌ها شده است.

پیشنهاد‌ها برای بازنگری در قانون کشت خشخاش

پیش از این که دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر از دست خالی ایران در دسترسی به خشخاش برای تامین نیاز دارویی کشور بگوید و پیشنهاد از سرگیری کشت خشخاش در ایران را مطرح کند، نماینده خرم آباد در مجلس در اینباره هشدار داده بود.

در اواسط اردیبهشت ۱۴۰۴ رضا سپهوند از سیاست ممنوعیت کشت خشخاش و تاثیر آن بر نیاز دارویی کشور انتقاد کرد و گفت: «با کنار گذاشتن ظرفیت داخلی، زمینه را برای توسعه کشت و صادرات افغانستان فراهم کرده‌ایم در حالی که اکنون ناچاریم تریاک ناخالص و بی‌کیفیت وارد کنیم، با اینکه امکان تولید داخلی، تحت کنترل و با کیفیت بالا در کشور وجود دارد.»

او با اشاره به قانون مصوب سال ۱۳۴۷ تاکید کرد که ایران در گذشته طرح مشخصی برای کشت محدود و کنترل‌شده خشخاش با هدف تأمین نیاز‌های دارویی داخلی داشته است، اما این ظرفیت در سال‌های اخیر نادیده گرفته شده است.

سپهوند گفته بود که «به ۶۰۰ تن تریاک نیاز داریم، آن هم فقط برای مصارف دارویی. الان داروساز‌های ما با مشکل مواجه شده‌اند. این مساله‌ای ملی است و اصلا ربطی به اعتیاد دارد. چون اعتیاد در حال حاضر شکل صنعتی پیدا کرده است.»

چاقوی دولبه کشت خشخاش و تمدید تصمیم سابق

با شرایط فعلی به نظر می‌رسید ایده مجوز دوباره برای کشت خشخاش باید مورد بازبینی قرار می گرفت اما نگرانی‌هایی جدی در حاشیه این تصمیم، مانع از تغییر تصمیم سابق مبنی بر ممنوعیت کشت خشخاش شد؛ افزایش جرائم مرتبط با تریاک و خشخاش و البته افزایش میزان مصرف.

تعداد مصرف کنندگان مواد مخدر در ایران بر اساس گفته‌های پژوهشگران حوزه اعتیاد حدود ۴ میلیون نفر است که حداقل نیمی از آن‌ها تریاک مصرف می‌کنند. تردیدی نیست که از سرگیری کشت خشاش در کشور می‌تواند بر این آمار تاثیر بگذارد.